Η σάτιρα στην Ελλάδα: το γέλιο αντιμετωπίζει το σκοτεινό και το γελοίο

Πλημμυρίσαμε πια από διάφορους μάγους, αστρολόγους, μελλοντολόγους, παραμυθιαστές και αναδευτήρες πραγματικοτήτων στρεβλών, οι οποίοι σερβίρουν το βδελυρό τους μείγμα σε κρυστάλλινα ποτήρια. Ποιος μπορεί να μας προστατέψει εμάς, τους απλούς πολίτες; Να μας προστατέψει από τη γοητεία του παράλογου το οποίο διαστρέφουν σε "λογικό" και "επιστημονικό", από την αναγγελία βλακωδών "προφητειών" και ανόητων "ελπίδων";

Η δύσκολη εποχή που ζούμε, ευνοεί την ανάπτυξη όλων αυτών των παρασίτων της κοινωνίας μας, τα οποία δρουν καλυμένα πίσω από ένα Δελτίο Παροχής Υπηρεσιών ή/και ένα εκδοτικό οίκο ή/και (δυστυχώς, συμβαίνει και αυτό) ένα ράσο ή/και ένα γοητευτικό παρουσιαστικό.

Το κράτος ενδιαφέρεται περισσότερο για διαφυγόντα κέρδη από φόρους, έτσι το Υπουργείο Οικονομικών μοιράζει "διπλώματα" μάγων, αστρολόγων, κλπ κλπ, με τη μορφή Δ.Π.Υ., τα τηλεοπτικά κανάλια αναδεικνύουν σε "μύστες" και "προφήτες" κάποιους (δήθεν) εθνικόφρονες μπουρδολόγους παραποιητές της Ιστορίας και της Θρησκείας του λαού μας, καθώς επίσης μερικούς ρασοφόρους, οι οποίοι έχουν ανοίξει μαγαζάκι στα παράθυρα τηλεοπτικών σταθμών, όπως και κάποιες κυρίες που πωλούν ένα γοητευτικό χαμογελο μαζί με ισχυρές μερίδες παραπληροφόρησης σε εκπομπές κρατικών καναλιών, χρυσοπληρωμένες από εμάς, τους πολίτες.

• Στον ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟ ΓΙΑ ΤΑ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ A΄ ΛΥΚΕΙΟΥ της σχολικής χρονιάς 2006-2007, προτείνεται (Θεματικός Κύκλος: Το γέλιο) και το βιβλίο "Η Σάτιρα" του Ε.Π. Παπανούτσου, (ΘΚ σσ. 147-151), δείγμα της σημασίας που έχει το είδος αυτό στη ζωή των ελλήνων.

Η σάτιρα είναι συχνότατα ο μοναδικός τρόπος να αντιμετωπιστεί η ανεπάρκεια ή/και η γελοιότητα (επιεικέστατοι χαρακτηρισμοί) ορισμένων προσώπων ή/και καταστάσεων του κοινωνικού γίγνεσθαι στη χώρα μας. Ενα "όπλο" στα χέρια των μικρών και αδύναμων ανθρώπων, οι οποίοι δεν διαθέτουν τα "μέσα" της δημόσιας προβολής των απόψεών τους, πέρα από μια μικρή γωνίτσα στο διαδίκτυο, όπου μοιράζονται με άλλους την αγωνία τους, και οι οποίοι νιώθουν παγιδευμένοι από τον ορατό κίνδυνο της παραπληροφόρησης και της διαστρέβλωσης της πραγματικότητας.
Δυστυχώς, οι εξειδικευμένες "προσωπικότητες" στο είδος αυτό της ουφολογίας και της μπαρουφολογίας, δεν περιορίζονται πλέον στα μικρής εμβέλειας τηλεοπτικά κανάλια, αλλά έχουν εξαπλωθεί και σε εκπομπές μεγάλων καναλιών -ακόμα και στην κρατική ΝΕΤ αποπειράθηκαν να εισβάλλουν με τη γνωστή μας "φραπελιά".

Η σάτιρα, με το άφθονο γέλιο που προκαλούσε η γελοιοποίηση αχρείων προσώπων και σκοτεινών ή/και ανυπόφορων καταστάσεων, διατήρησε ακμαίο το φρόνημα του ελληνικού λαού κατά τη διάρκεια ζοφερών περιόδων δικτατορίας, η σάτιρα αντιμετώπισε με επιτυχία την πείνα της Κατοχής και τα κανόνια του Μουσολίνι στο Β' Πόλεμο.

Η σάτιρα στις ελληνικές ασπρόμαυρες ταινίες της δεκαετίας του '60, πέρα από το γέλιο, χάρισε στους μεταγενέστερους μια ανεπανάληπτη εικόνα εκείνης της εποχής, με τα μικροκομματικά κόλπα και τους κομματάρχες -ποιος δεν θυμάται το Μαυρογυαλούρο;- με την αντιποίηση επαγγέλματος -"Η κυρά μας η μαμή"- με τα αυστηρά ήθη -"Ο Θόδωρος και το δίκαννο", κλπ κλπ.

• Ο Μπάμπης Β. Παπαδόπουλος, φιλόλογος, συμπεριλαμβάνει μεταξύ των ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ Α.Σ.Ε.Π. 2007, στο Γνωστικό αντικείμενο "Νεοελληνική γλώσσα και γραμματεία" το θέμα
  «12. Δεν αποτελεί χαρακτηριστικό των Προδρομικών ή Πτωχοπροδρομικών ποιημάτων:
  α. η διάθεση για φιλοσοφικό προβληματισμό.
  β. η σάτιρα.
  γ. ο ηθογραφικός πλούτος.
  δ. η λαϊκή θυμοσοφία.»
  
  Φυσικά η απάντηση είναι το β', η σάτιρα. Επειδή η σάτιρα είναι δυναμικό είδος έκφρασης και έχει ισχύ στην εποχή, κατά τη διάρκεια της οποίας εκφράζεται.
  
  
• Στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, στο Τμήμα Φιλολογίας - ΥΠΟΤΟΜΕΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ, διδάσκεται
  «ΒΥΦΦ 209 - Η σάτιρα στο Βυζάντιο
  Διδάσκουσα: Μαρίνα Λουκάκη
  Περιγραφή: Η σάτιρα ως λογοτεχνικό είδος γνωρίζει ιδιαίτερη ανάπτυξη στο Βυζάντιο από τα μέσα του 11ου αιώνα μέχρι το τέλος της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Στην παράδοση θα παρουσιαστούν με χρονολογική σειρά τα σωζόμενα έργα, έμμετρα και πεζά. Με αφετηρία τα σατιρικά κείμενα Τιμαρίων (12ος αι.) και Μάζαρις (15ος αι.) θα μελετηθούν οι σχέσεις της βυζαντινής σάτιρας με την παράδοση του Λουκιανού και θα σχολιαστεί η διαφοροποίηση στη θεματολογία των βυζαντινών σατιρικών κειμένων ανάλογα με τις κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες της εποχής τους.»
  
  
• Στο διαδικτυακό τόπο τoυ Kαποδιστριακού Πανεπιστημίου γίνεται αναφορά στο Συμπόσιο "Τεχνών Επίσκεψις - Σεπτέμβριος 2002: Tο Πανεπιστήμιο και η νεοελληνική σάτιρα"
  
  «Η έναρξη των εργασιών του Συμποσίου για τη νεοελληνική σάτιρα έγινε τη Δευτέρα, στις 16 Σεπτεμβρίου 2002, στο Παλαιό Πανεπιστήμιο (Θόλου 5, Πλάκα), στο πλαίσιο των εκδηλώσεων με την ονομασία "Τεχνών Επίσκεψις". Χαιρετισμό απηύθυνε ο Αντιπρύτανης Ακαδημαϊκών Υποθέσεων και Προσωπικού, καθηγητής κ. Αντ. Κουτσελίνης, ο οποίος ανέφερε χαρακτηριστικά: "Η σάτιρα είναι όρος που μαζί με τα παράγωγά του είναι από τους περισσότερο χρησιμοποιημένους στη λογοτεχνία, αλλά την ίδια στιγμή και ένας από τους πλέον ασαφείς. Προσδιορίσθηκε, από Άγγλους κυρίως με σημαντική αποδοχή, ως ποίημα όπου επικρίνεται η αχρειότητα ή ο παραλογισμός.
  
  Παρά ταύτα δεν υπάρχει κάποιος ακριβής ορισμός που να μπορεί να συμπεριλάβει το πολύπλοκο νόημα μιας λέξης που σημαίνει αφ' ενός ένα λογοτεχνικό είδος και αφ' ετέρου ένα περιπαικτικό πνεύμα ή ύφος που εμφανίζεται σε πολλά λογοτεχνικά είδη, αλλά μπορεί και να υπεισέρχεται σε κάθε είδος ανθρώπινης επικοινωνίας. Oπουδήποτε χρησιμοποιείται ένα έξυπνο χιούμορ για να κάνει κριτική σε κάτι παράλογο ή διεφθαρμένο, εκεί υπάρχει σάτιρα, είτε συναντάται ως ποίημα, σε ζωγραφικό έργο, στο σατιρικό σκίτσο, γελοιογραφία, ακόμη και κόμικς, στο θέατρο, στην τηλεόραση, στον κινηματογράφο, κ.λπ. Με την έννοια αυτή η σάτιρα υπάρχει παντού. O σατιρικός συγγραφέας στηλιτεύει, διαπομπεύει, γελοιοποιεί ένα ελάττωμα ή ένα χαρακτήρα για να εξυγιάνει τα κοινωνικά ήθη. Και η κριτική που ακολουθεί είναι να προκαλέσει την αποδοκιμασία με τη θυμηδία. Με χιούμορ, κάποτε και με ειρωνεία. Oι τύποι που προβάλλει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο είναι παραδείγματα για αποφυγή. Υπηρετεί την αλήθεια, ξεσκεπάζοντας το ψέμα που ντύνεται με το φόρεμά της για να εξαπατήσει. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο σατιρικός δεν ασχολείται και δεν ρεζιλεύει το φονιά, τον ασελγή, το ληστή, αλλά τους κακοποιούς που παίζουν επιτυχημένα το ρόλο των τίμιων και ανεπίληπτων ανθρώπων. Έχει λοιπόν ο σατιρικός το πάθος, κάποτε και το φανατισμό του ηθικολόγου που δεν υποφέρει τα στραβά και εννοεί να τα διαλαλήσει με τον τρόπο του.
  
  Είναι μια τέτοια μέθοδος αποτελεσματική; Έχει επιτυχία στο κοινωνικά αναμορφωτικό της πρόγραμμα; Oι περισσότεροι συμφωνούν καταφατικά. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Παπανούτσος, το πνεύμα στις σταυροφορίες του μπορεί να χρησιμοποιήσει όπλα πολύ περισσότερο αποτελεσματικά από εκείνα που σκοτώνουν. Η σάτιρα είναι ένα από αυτά. Το πανεπιστήμιο ανοίγει σήμερα την αυλαία του συμποσίου με το γενικό τίτλο Τεχνών Επίσκεψη, των φετινών εκδηλώσεων που αφορούν τα δρώμενα στη νεοελληνική σάτιρα. Ευχαριστεί όλους τους συντελεστές της οργάνωσης και τους διακεκριμένους εκτελεστές που λαμβάνουν μέρος και εύχεται καλή επιτυχία".»
  
  
• Ο δικός μας E-Lawyer, ενημερώνει με το άρθρο του Ορισμός της σάτιρας από ελληνικό δικαστήριο:
  
  «"[...] ως σάτιρα ορίζεται αφενός ένα λογοτεχνικό είδος (όπως λ.χ. αυτές του ρωμαίου ποιητή Οράτιου) και αφετέρου ένα περιπαιχτικό πνεύμα ή είδος που εμφανίζεται σε πολλά λογοτεχνικά είδη αλλά μπορεί να υπεισέρχεται σχεδόν σε κάθε είδος ανθρώπινης επικοινωνίας. Οπουδήποτε χρησιμοποιείται ένα έξυπνο χιούμορ για να κάνει κριτική σε κάτι παράλογο ή διεφθαρμένο εκεί υπάρχει σάτιρα, είτε συναντάται σε ποίημα ή σε κήρυγμα, σε ζωγραφικό έργο ή πολιτική λογομαχία, στην τηλεόραση ή στον κινηματογράφο (Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα 53ος τόμος σ.220, Ronald Paulson Satire Modern Essays in Criticism, εκδ. 1971). Ένα από τα σημεία στα οποία βρίσκεται ομοφωνία είναι ότι η λειτουργία της σάτιρας είναι διανοητική. Η μέθοδος που ορίζει τη σάτιρα είναι η παιγνιώδης παραμόφωση. Ψυχολογική βάση και συνάμα σκοπός της τεχνικής είναι η "μείωση" του θύματος, η οποία έγκειται στην υποβάθμιση της κατάστασής του ή της αξιοπρέπειάς του. Πολύ συχνά περιλαμβάνει παρομοιώσεις ή μεταφορές απο τον κόσμο των ζώων ή κατεβαίνει ακόμη πιο κάτω στον κόσμο των φυτών ή των ανόργανων όντων (βλ. μελέτη Κατερίνας Κωστίου, Η ποιητική της ανατροπής, σάιτρα, ειρωνεία, παρωδία, χιούμορ, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2002, σ. 61 επ. με εκτενείς αναλύσεις και βιβλιογραφικές παραπομπές). Ο σατιριστής παραμορφώνει με πολλούς τρόπους: ελαχιστοποιεί τις καλές ιδιότητες κάποιου και μεγιστοποιεί τις κακές. Απομονώνει μοναδικές στιγμές ή συμβάντα και τα κάνει να φαίνονται κανόνας. Παραθέτει τη γνώμη μιας αυθεντίας που συμβαίνει να εξυπηρετεί την άποψή του. Αφαιρεί κάτι απο τα συμφραζόμενά του (Petro Norms, Moral or Other in Satire: A symposium Satire Newsletter.)."
  Πολυμελές Πρωτοδικείο Πειραιά, απόφαση 3117/2005
  Πηγή: Δίκαιο Μέσων Ενημέρωσης και Επικοινωνίας 2006, σελ. 211 επ.
  Με την παραπάνω απόφαση, ο δικαστής παρουσιάζεται ενήμερος για την "δευτερεύουσα" λειτουργία εννοιών και χαρακτηρισμών που αν εκλαμβάνονταν κυριολεκτικά θα συνιστούσαν προσβολή της προσωπικότητας, εξύβριση, δυσφήμιση κλπ. Αντίθετα από τους δικαστές στην υπόθεση Νταλάρα-Πανούση(ακόμη και σε επίπεδο Αρείου Πάγου), αλλά και από μέλη του ΕΣΡ στην υπόθεση Best, όπου φάνηκαν ανίδεοι για την καταγγελτική και θεμιτή λειτουργία της σάτιρας, οι δικαστές του Πειραιά αθώωσαν την παραμόρφωση πολιτικού που είχε εμπλακεί στην υπόθεση με τα "φρουτάκια", από γνωστή σατιρική εκπομπή.
  Σε τέτοιες υποθέσεις, ο δικαστής αναγκάζεται να γίνει από θεωρητικός της λογοτεχνίας, μέχρι -σχεδόν- τηλεκριτικός. Κι αυτό γιατί αναγκάζεται να εντάξει τις "προσβλητικές εκφράσεις" στο context της εκπομπής. Αναφέρει λοιπόν η απόφαση παρακάτω, πριν αθωώσει τον σατιριστή:
  "Τα ως άνω ελέχθησαν και εξεπέμφθησαν στην εκπομπή που συντονίζει και παρουσιάζει ο τρίτος των εναγομένων, η οποία είναι σατιρικού χαρακτήρα. Ως τοιαύτη δε εκλαμβάνεται απο το τηλεοπτικό κοινό, το οποίο αναζητά σε αυτήν τον σχολιασμό με την αίσθηση του χιούμορ των θεμάτων της επικαιρότητας. Ο σχολιασμός αυτός δε είναι ενίοτε δριμύς και εκτείνεται και σε πρόσωπα που βρίσκονται στην κορυφή της πολιτειακής πυραμίδας ως είναι ο εκάστοτε πρωθυπουργός της χώρας, οι υπουργοί και έτερα πρόσωπα της δημόσιας ζωής. Καθίσταται εναργές στον εκάστοτε τηλεθεατή ότι οι αναφορές που γίνονται σε αυτήν εμπεριέχουν σατιρικό χαρακτήρα, παρωδούν στιγμές και πρόσωπα της εκάστοτε επικαιρότητας με το χρωστήρα του δημιουργού αυτής και των συνεργατών του. Επομένως οι χαρακτηρισμοί που απεδόθησαν στον ενάγοντα δεν είναι υβριστικοί, διότι εντάσσονται στον , κατά τα ανωτέρω εκτεθέντα, σατιρικό σχολιασμό της επικαιρότητος της οποία πρωταγωνιστής υπήρξε αυτός ( ο ενάγων). Ειδικότερα η απόδοση σε αυτόν χαρακτηρισμών όπώς "φρούτο", "φάτσα", "λεβεντο...μεγάλος" είναι απόρροια της παιγνιώδους παραμόρφωσης της σατιρικής αυτής διάθεσης που ως τέτοια αντιμετωπίζεται και από τον τηλεθεατή που παρακολουθεί την εκπομπή, η δε ύπαρξη νωπών φρούτων στο σκηνικό της εκπομπής ενισχύει αυτήν την εντύπωση που δημιουργεί"»
  

-------
ΣΗΜ.1. Οι επισημάνσεις στο κείμενο του E-Lawyer είναι δικές του.
ΣΗΜ.2. Οι επισημάνσεις στον εναρκτήριο λόγο του Αντιπρύτανη Ακαδημαϊκών Υποθέσεων και Προσωπικού, καθηγητή κ. Αντ. Κουτσελίνη, είναι δικές μου.
ΣΗΜ.3. Φυσικά, δεν έχω ξεχάσει τον Αριστοφάνη, που, με τη καυστική του σάτιρα, στάθηκε απέναντι σε ένα πόλεμο.
ΣΗΜ.4. Δυσπιστώ προς την επέκταση της "προστασίας της προσωπικότητας" δημόσιων προσώπων, αποδεδειγμένα βλαπτικών για το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας.
ΣHM.5. Το Ε.Σ.Ρ. ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΕΠΕΜΒΑΙΝΕΙ ΣΕ ΑΥΤΑ ΤΑ ΧΟΝΔΡΟΕΙΔΗ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ; ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΕΙΔΙΚΗ ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ;
ΣΗΜ.6. Το σημερινό post είναι αφιερωμένο σε κείνους που τάχθηκαν να φυλάνε Θερμοπύλες: στους απελευθερωτές και στους επαναστάτες του 1821, στους ήρωες του '40-'41, και στους γνήσιους (εν πνεύματι) απογόνους τους. Για μια Ιδέα πολέμησαν και θυσιάστηκαν, για την Ιδέα ενός λαού Υπερήφανου και Ελεύθερου. Ελεύθερου στο Πνεύμα.